اخبار

آفتاب سوختگی در درختان و درختچه های فضای سبز 
مقدمه:
تنش گرمایی و آفتاب سوختگی یک مشکل عمده در اغلب مناطق نزدیک به خط استوا و با آب و هوای گرم و خشک می باشد و با توجه به تغییرات اقلیمی موجود، امکان افزایش خسارت های این پدیده در سالهای آتی بیشتر می شود. هر ساله موجودات مختلف ساکن بر روی کره زمین در اثر تشعشعات نور خورشید و از بین رفتن گازهای گلخانه ای دچار صدمات آفتاب سوختگی تا سرطان پوست می شوند. درختان و گیاهان فضای سبز نیز از این موضوع مستثنا نبوده و به همین دلیل دچار تنش های مختلفی می گردند. اثرات شدید خسارت تشعشعات خطرناک خورشیدی بر تنه درختان و قسمت های سبز گیاه با از بین رفتن بافت های زنده بصورت "آفتاب سوختگی" ظاهر شده و این نوع تنش باعث خسارت های مستقیم و غیر مستقیم به گیاه می شود. تشعشعات فرابنفش خورشیدی به همراه دمای بالای زمین در روز باعث خسارت مستقیم   ( تخریب بافت گیاهی) یا خسارت غیرمستقیم (افزایش تبخیر سطحی گیاه) می شود به همین دلیل می بایست تنش های مختلف و راهکارهای جلوگیری و یا کاهش این نوع تنش ها را شناخته و در زمان مناسب استفاده کنیم. فراهم نمودن شرایط مناسب دمایی در فضای سبز شهری تقریبا غیر ممکن است از این رو انتخاب گیاهان مقاوم نسبت به دمای بالا و یا اصلاح گونه های گیاهی که بتواند دمای زیاد را تحمل کند بهترین روش برای مقابله با اثرات تنش های مستقیم ناشی از آفتاب سوختگی است. با این حال برای کاهش خسارت این پدیده ویرانگر در سایر گونه های کشت شده در فضای سبز اهمیت دارد. همانطور که  میدانیم پیشگیری در زمان مناسب بهترین راهکار می باشد. بسیاری از راهکارهای ساده اگر در زمان مناسب (زمان پیشگیرانه) استفاده شوند، از صدمات جدی جلوگیری خواهند کرد. لذا در این دستورالعمل راهکارهای پیشگیری از این موضوع برای استفاده کارشناسان و دوستداران فضای سبز ارائه شده است.
تعریف آفتاب سوختگی در گیاهان:
عبارت است از از بین رفتن ساختار سلولهای گیاهی که در اثر افزایش آستانه تحمل دمایی سلول های گیاهی زنده درخت ایجاد می شود. آفتاب سوختگی در فصول تابستان و حتی زمستان ایجاد می شود. 
واکنش گیاه به تنش آفتاب سوختگی و علائم خسارت در آن:
گیاهان بر اساس نحوه و میزان تحمل دمایی به سه دسته کلی، سرمادوست، معتدل دوست (مزوفیل) و گرما دوست تقسیم بندی می شوند (لویت، 1980). سرما دوست آن دسته از گیاهانی هستند که دمای آستانه بالای آنها بین 15-20 درجه سانتی گراد است. معتدل دوست آن دسته از گیاهانی هستند که دمای آستانه بالای /انها بین 35-45 درجه سانتی گراد بوده و آستانه تحمل گیاهان گرمادوست بیش از 45 درجه سانتی گراد می باشد. تعداد کمی از گیاهان زینتی موجود در فضای سبز شهری وجود دارد که دمای بالاتر از 45 درجه سانتیگراد را می تواند تحمل کنند. از میان این گیاهان، غالبا این درختان هستند که قابلیت تحمل چنین دماهایی را دارند و در میان درختان نیز گونه های خاصی هستند که می توانند این میزان دما را تحمل کنند. با افزایش دمای محیط و سطح برگ، میزان تبخیر از سطح سبز گیاه افزایش می یابد و با گذشت زمان در صورتی که گیاه نتواند این تعادل را حفظ کند، راهکارهای دیگری اتخاذ می کند.
برای مثال برخی از گیاهان برگ های خود را عمود و در راستای نور خورشید قرار می دهند تا کمترین سطح در برابر تابش خورشید را ایجاد کنند و یا در برخی از گیاهان (مانند سنجد) برگ ها برگشته و قسمت براق برگ در معرض آفتاب قرار می گیرد تا میزان جذب نور کمتر و بازگشت نور بیشتر شود. گیاهان در این شرایط روزنه های تعرق خود را می بندند و فعالیت و فتوسنتز خود را تا حدود زیادی متوقف می شود.
واکنش های گیاهی به تنش دمایی، یک فرآیند پیچیده بوده که به وسیله تعدادی از واکنش های مرتبط با هم انجام می گیرد. هر یک از واکنش ها تحت تاثیر تعدادی ژن کنترل می شود. در سالهای اخیر توجه به نشانگرهای مولکولی و مکانهای ژنی وابسته به صفات باعث دست یابی به روش های جدید در واکنش به شرایط محیطی شده است (هووارت، 2006)
شکل 1: عمود شدن و برگشت برگ های درخت سنجد با هدف کاهش تبخیر آب
گیاه برای افزایش قدرت ترمیم و جلوگیری از اثرات خسارت در قسمت هایی که در معرض مستقیم آفتاب هستند، شیره نباتی خود را به همراه آب فراوان را به این نواحی ارسال می کند. در داخل شیره نباتی ارسالی، میزان اسید آمینه و پروتئین های ضد استرس و ترمیم کننده افزایش می یابد. پروتئین و اسید آمینه به سرعت در اثر افزایش دمای محیط از حد آستانه از بین رفته و باعث مرگ بافت های سپر حرارتی (سلولهای سطحی پوست) می گردد. به همین علت نواحی رو به آفتاب در درخت به رنگ سرخ تغییر رنگ می دهد. 
شکل 2:سرخ شدن تنه درخت در اثر آفتاب سوختگی
گیاه برای مقاومت بیشتر در برابر آفتاب سوختگی، برخی از سلولهای در معرض نور خورشید را از فرم فتوسنتز و تولید به فرم غیر زنده فیبری و چوبی (در تنه ها و شاخه ها) یا چرمی و ضخیم (در برگ ها) تبدیل می کند. این سلولها صرفا نقش محافظتی داشته و معمولا به رنگ نقره ای تغییر رنگ می دهند تا بتوانند انعکاس نور خورشید را داشته باشند. به همین دلیل برگ درختان بصورت چرمی و نقره ای رنگ شده و در تنه چنین درختانی بافت چوبی و لایه محافظتی ایجاد می شود. در چنین شرایطی رشد بقیه قسمت های گیاه تحت تاثیر این واکنش، کاهش می یابد و در واقع گیاه بیشتر توان خود را برای عبور از این تنش مصرف میکند. 
انواع آفتاب سوختگی
همانطور که قبلا اشاره شده آفتاب سوختگی بر روی قسمت سبز گیاه و یا قسمت چوبی گیاه حادث می شود. اثرات خسارت تشعشعات خورشیدی در قسمت سبز گیاه صرفا در اوج گرمای تابستان رخ می دهد. در نوع آفتاب سوختگی تابستانه با از بین رفتن ساختارهای پروتئینی گیاه ابتدا ساختمان کلروفیل از بین رفته و کلروز و سفید شدگی برگ ها و گل ها حاصل می شود و پس از گذشت مدتی تمامی یا قسمتی از بافت سبز گیاه که در معرض نور خورشید قرار گرفته، نکروز و قهوه ای می شود. اگر آفتاب سوختگی به همراه تنش آبیاری همراه باشد در نتیجه به سرعت خم شدن و چروکیدگی برگ ها و بی حال شدن کلی گیاه رخ می دهد. آفتاب سوختگی بر روی قسمت های چوبی و قهوه ای گیاه می تواند در تابستان و یا حتی زمستان اتفاق بیافتد. آفتاب سوختگی زمستانه در روزهای سرد سال در اثر تابش مستقیم نور خورشید به تنه یا طوقه درختان باعث گرم شدن بافت های به خواب رفته می کند و به دلیل ایجاد اختلاف دمایی خسارت به بافت پوست گیاه وارد می شود آفتاب سوختگی زمستانه مخصوصا بر روی برخی درختان گاهی باعث ایجاد خسارت به شکل ترک خوردگی در تنه یا طوقه و یا شاخه ها می گردد که در مواقعی نتایج جبران ناپذیری به صورت خشک شدن گیاه خواهد داشت.
الف- آفتاب سوختگی زمستانه :
آفتاب سوختگي زمستانه درختان يكي از عارضه هاي معمول و خطرناك است كه باعث ترك پوست يا تركيدگي و ايجاد شكاف در درختان مي شود. در ساعات گرم برخی از روزهای زمستان، نور خورشيد عمود بر تنه درخت مي تابد كه باعث بالا رفتن درجه حرارت تا 30 درجه سانتي گراد می گردد، در صورتيكه در طرف مقابل تنه درخت حرارت پوست زير صفر درجه مي ماند. اختلاف دمایی در روز و شب و همچنین در دو طرف تنه و شاخه درخت (قسمت مورد تابش قرار گرفته و قسمت سایه) موجب ایجاد این نوع خسارت می شود. در زمانی که برف در سطح زمین قرار گرفته باشد، اثرات خسارت بازتاب تشعشعات نور خورشید از سطح براق برف بر روی درختان نیز بیشتر خواهد بود. اين نوع خسارت معمولاً در زمستان و در طرف جنوب و جنوب شرقی تنه و شاخه های درختان جوان و نهال ها به وجود مي آيد. در آفتاب سوختگی زمستانه از بین رفتن پوست و متورق شدن آن عمدتا در ناحیه طوقه مشاهده می گردد که با علائم سرمازدگی توام و همراه می باشد.
ب- آفتاب سوختگی تابستانه :
گرمای شدید و طولانی مدت در مناطق گرم و خشک و یا کویری، به ویژه در ماه های تیر و مرداد باعث ایجاد خسارت در تاج و تنه و حتی ریشه درخت می گردد. عموما خسارت آفتاب سوختگی در برگ درختان پهن برگ به صورت از بین رفتن کلروفیل و نهایتا سرخ و قهوه ای شدن برگ ها بوجود می آید.
 
شکل 3: اثرات خسارت آفتاب سوختگی در برگ درختچه برگ نو (ترون)

 
شکل 4: اثرات خسارت آفتاب سوختگی در گیاهان سایه پسند
اما عمده خسارت آفتاب سوختگی در درختان فضای سبز شهری در تنه درختان و در قسمت آفتاب گیرساعات 12 تا 15 در ماه های تیر ماه و مردادماه که معمولا سمت جنوب غربی تنه درخت قرار می گیرد، بوجود می آید. در کنار رطوبت نسبی پایین و عدم مقاومت برخی از درختان فضای سبز شهری (مانند درخت زبان گنجشک و زیتون تلخ) به طور کلی شرایطی فراهم می آیدکه نتیجه آن از بین رفتن سریع بافت پوست تنه درخت بصورت متورم شدن می باشد. در اثر آفتاب سوختگی مستمر و شدید در طول تابستان و عدم رسیدگی و آبیاری مناسب، به مرور پوست درخت ورقه ورقه می شود. این نوع خسارت هم در درختان جوان و هم مسن دیده می شود. 
 
شکل 5: متورم شدن پوست تنه درخت جوان زبان گنجشک در اثر آفتاب سوختگی

 
شکل 6: متورق شدن بافت مرده در تنه درختان در معرض آفتاب سوختگی
از طرفی محل تخریب بافت های گیاهی می تواند محل ورود عوامل بیماری زا و آفات تجزیه کننده یا مرده خوار گردد. خسارت توام آفتاب سوختگی و آفات و بیماری در درختان فضای سبز در نهایت موجب سرخشکیدگی شاخه های اصلی و یا خشکیدگی کامل درخت گردد. 

عوامل تشدید کننده خسارت آفتاب سوختگی:
1- آفات و بیماری ها: بروز علائم سرخشکیدگی و خشکیدگی کامل در اثر آفتاب سوختگی در درختان موجب از بین رفتن لایه سخت چوبی پوست شده و در معرض مستقیم نفوذ آفات چوبخوار و پوستخوار و همچنین بیماری هایی مانند فوزاریوم، فیتوفتورا و ... می گردد.
2- هرس شدید و غیراصولی: درختانی که در معرض هرس شدید غیر اصولی قرار می گیرند در روزهای گرم سال و زمانی که خورشید در کمترین فاصله خود تا زمین قرار دارد، بیشترین خسارت را خواهند داشت. هرس شدید و غیراصولی با حذف مواد غذایی ذخیره شده در شاخ و برگ، باعث کاهش قوای درخت شده و همچنین سایه انداز درخت با کاهش تاج، کمتر خواهد شد.
3- افزایش سن درختان: درختان مسن به دلیل کاهش میزان فتوسنتز در تابستان و سرعت کم حرکت شیره پرورده در گیاه، توانایی کمتری در تحمل آفتاب سوختگی دارد. هر چه سن درخت بالا رود آستانه تحمل تنش های محیطی در آن پایین تر خواهد آمد.

روش های پیشگیری:
1- سایه اندازی:
در این روش تمامی ابزار و امکانات در جهت ایجاد سایه مستقیم بر روی درختان حساس به آفتاب سوختگی استفاده می گردد. برای مثال کاشت درختانی که در مقابل آفتاب سوختگی مقاومت مناسبی دارند (مانند اکالیپتوس و ...) در سمت جنوب غربی درختان حساس به آفتاب که باعث ایجاد سایه می شوند، یکی از روش های ساده در امر سایه اندازی می باشد.
2- باندینگ:
در این روش به وسیله باندهای غیر پلاستیکی (مانند کنف، پارچه نخی و ...) و با رنگ های شفاف، دور تنه درخت و شاخه هایی که در معرض آفتاب سوختگی هستند را محافظت می کنند. باندینگ مانع رسیدن تشعشعات فرابنفش و خسارت زا به درخت می گردد. لازم به ذکر است که باندینگ های نصب شده باید بعد از اتمام دوره گرما از درخت باز شوند چرا که در غیر اینصورت زیر باندینگ ها محل تجمع آفات و      بیماری های قارچی خواهد شد.
 
3- رنگ آمیزی تنه و سرشاخه درختان
با استفاده از رنگ سفید، تنه و شاخه های درخت را رنگ آمیزی میکنند. رنگ سفید باعث بازتاب طیف وسیعی از تشعشات خورشیدی می گردد و با اینکار خسارت به درخت کمتر می شود. 
از چه رنگ هایی باید استفاده کرد:
برای رنگ آمیزی تنه و شاخه درختان می توان از رنگ های پلاستیکی استفاده کرد. رنگ های روغنی به دلیل داشتن مواد روغنی در پوست نفوذ کرده و باعث کاهش تبادل تنفسی پوست شده و بافت پوست را از بین می برد.
در حال حاضر برخی از شرکت ها اقدام به تولید محصولی کرده اند که حاوی پلیمرهای مخصوصی است که همراه با ترکیبات ضد اشعه آفتاب و استفاده از قارچ کش، محصولی مفید و کارآمد را بوجود آورده است.
 
 
4- رنگ آمیزی با مواد پودری ضد آفتاب
از مهمترین مواد برای محلولپاشی بر روی گیاهان جهت بازتاب و انعکاس نور خورشید، خصوصا بر روی برگ و یا حتی میوه برخی درختان (مانند انار و ...) می توان از مواد معدنی کائولین نام برد. کائولین را به صورت محلول شده با آب بر روی سطح گیاه پاشش می دهند. با ایجاد پوشش سفیدرنگ بر روی شاخ و برگ باعث کاهش تعرق در سطح سبز گیاه شده و با اینکار مانع آفتاب سوختگی می گردد. کائولین در اثر آبیاری بر روی سطح و بارندگی شسته می شود و برای استمرار لایه محافظتی نیاز به تکرار محلولپاشی می باشد. از دیگر موادی که در این کار می توان از آن استفاده کرد ترکیب خاک رس سفید و پودر جو یا پودر سریش (برای افزایش خاصیت چسبندگی بیشتر) می باشد. استفاده از این گونه روشها باعث کاهش تبخیر و تعرق و در نتیجه باعث افزایش راندمان آبیاری و سلامت گیاه و میوه خواهد شد.
5- آبیاری مناسب
با توجه به گرمای شدید هوا و بالا رفتن دمای درخت و افزایش میزان تبخیر و تعرق از سطح گیاه، آب موجود در ساختمان گیاهی کاهش می یابد و کمبود آب در گیاه باعث خسارت های جبران ناپذیری خواهد شد. ضمن اینکه برای افزایش غلظت و سرعت حرکت شیره گیاه در مقابله با تنش های محیطی، نیاز به آب بیشتر می باشد. بنابراین رعایت فاصله و دور آبیاری اصولی و حجم آب مناسب در کاهش میزان خسارت آفتاب سوختگی (خصوصا در سطح برگ گیاه)، بسیار حائز اهمیت می باشد. 
 
منابع:
1-    شاکری-اشکان . مقاله بررسی راههای کاهش خسارت تابش مستقیم آفتاب روی تنه درختان انار/دوازدهمین کنگره گیاهپزشکی ایران، ص237. کرج. 1374
2-    گالشی. س. کتاب اثر تنش های محیطی بر گیاهان، جلد اول. انتشارت دانشگاه علوم کشاورزی گرگان. 1394
3-    تدین. م . کتاب واکنش های فیزیولوژیک گیاهان به تنش های محیطی، انتشارات دانشگاه شهرکرد. 1388
4-    http://qudsonline.ir/news/
 

تهیه و تنظیم: سعید علامه موسوی